SERAT WEDHATAMA LAN TEMBANG MACAPAT

PANGERTEN SERAT WEDHATAMA

Serat wedhatama yaiku salah sawijining seratan kanjeng gusti pangeran adipati Arya Sri Mangkunegara IV. Serat wedhatama ngandhut piwulang luhur kanggo mbangun budi pekerti. Serat Wedhatama duweni isi piwulang babakan budi pekerti utawa tumindak utama gerteni. Serat Wedhatama asale saka basa Sansekerta, Wedhatama miturut kamus Kawi-Indonesia karangan  L. Mardiwasito, saka tembung ''wedha'' kang tegese ilmu pangerten, lan tembung ''Tama'' kang tegese becik. 

Miturut R. Tanojo tegese tembung ''wedhatama'' yaiku pepathokaning putra. Dideleng saka tembung ''wedha'' tegese pepakem (patokan) lan tama utawa utama kang duwe teges anak. Pepathikaning putra tegese pathokan utawa pedoman kanggo putra lan putrine. Serat Wedhatama iku salah sawijining seratane Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Aryo (KGPAA) Mangunegara IV kang wujude tembang. Serat Wedhatama ngemot tembang Macapat yaiku pupuh Pangkur, Sinom, Pocung, Gambuh lan Kinanthi. Cacahe ana limang pupuh.

PANGERTEN TEMBANG MACAPAT

Tembang macapat yaiku salah sawijining tembang kang ngrembaka ing tlatah Jawa kang nduweni sawenehing paugeran. Paugeran-paugeran ing tembang macapat iku cacahe ana telu, yaiku guru lagu, guru gatra, lan guru wilangan. Miturut Padmosoekotjo (1953:13) guru yaiku uger-uger, wewaton, paugeran, pathokan.

Tembang macapat iki ana kang ngarani yen macane papat-papat, kang dimaksud yaiku macane saben patang wanda (suku kata). Miturut Widada, dkk (2011:449) macapat tegese tembang sing kalumrah ing layang-layang anyar. Tembang macapat minangka asil saka kasusastran periodhe sastra Jawa gagrag anyar.

JENIS/METRUM TEMBANG MACAPAT

No	Jinise Tembang	Paugeran	Watak
1.	Pucung	12u, 6a, 8i, 12a	Kendho tanpa greget saut kanggo ing carita kang sajak mung sakepenake, tanpa kamempengan.
2.	Maskumambang	12i, 6a, 8i, 8a	Nelangsa, kanggo medharake rasa pangrasa kang ngeres, nggreges, nalangsa karanta-ranta
3.	Gambuh	7u, 10u, 12i, 8u, 8o	Rumaket, kulina, kanggo medharake pitutur kang rada sereng merga wis keduga, lumrahe nganggo basa ngoko, basane wong kang wis kulina raket sesrawungane.
4.	Megatruh	12u, 8i, 8u, 8i, 8o	Sedhih kingkin kaworan nglokro, kanggo medharake rasa gegetun pungun-pungun, nelangsa karanta-ranta.
5.	Kinanthi	8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i	Seneng, tresna, lan asih, kanggo medharake piwulang carita kang ngemu rasa asmara, gandrung-gandrung.
6.	Asmaradana	8i, 8a, 8e, 8a, 7a, 8u, 8a	Sedhih, sengsem, prihatin marga ketaman ing rasa asmara, kanggo ing carita kang medharake asmara.
7.	Mijil	10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u	Wetuning rasa, kanggo medharake pitutur, uga kena kanggo carita gandrungan.
8.	Pangkur	8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i	Sereng, kanggo ing carita kang ngemu surasa sereng.
9.	Durma	12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7a	Galak, muntab, kanggo medharake rasaning ati kang nepsu utawa kanggo ing carita perang.
10.	Sinom	8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a	Grapyak, renyah, kanggo sesorah, mituturi.
11.	Dhandanggula	10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a	Luwes, resep, lumrahe kanggo bebuka, medharake piwulang, gandrungan, lan kanggo panutuping karangan kang sinawung ing tembang.

 (Padmosoekotjo, 1953:12)

PAUGERAN TEMBANG MACAPAT

1. Guru Lagu

Guru lagu minangka salah sawijining paugeran saka tembang macapat. Tembang macapat kang cacahe ana 11 tembang, kabehe nduweni paugeran kang beda-beda. Salah sijine yaiku paugeran kang awujud guru lagu. Miturut Padmosoekotjo (1953:13), guru lagu iku paugeran dhong-dhingiing swara ing wekasaning gatra-gatrane tembang. Andharan kasebut dening dening Saputra (2001:57) yen guru lagu utawa dhong-dhing gumantung marang kalungguhane larik sajrone pada sawijining pola sajak. Susantina (2010:3) nyengkuyung kaloro andharan kasebut lan ngandharake yen guru lagu yaiku dhong-dhinge swara ing wekasane gatrane tembang.  Sakehing panemu ngenani guru lagu kasebut kabehe nduweni teges kang padha. Guru lagu yaiku salah sawijining paugeran tembang macapat minangka dhong-dhinging swara ing pungkasane gatrane tembang.

Tuladha :

Gambuh

Sekar gambuh ping catur - u

kang cinatur polah kang kalantur - u

tanpa tutur katula-tula katali - i

kadaluwarsa katutuh -  u

kapatuh pan dadi awon  - o

2.  Guru Gatra

Paugeran sajrone tembang macapat sawise guru lagu yaiku guru gatra. Guru gatra yaiku cacahe gatra tembang (Susantina, 2010:3). Miturut Saputra (2001:57) yen guru gatra iku gumantung marang jinise pola sajak utawa metrum. Saben-saben tembang macapat nduweni paugeran-paugeran kang beda salah sijine yaiku guru gatra. 

Tuladha :

Gambuh

Sekar gambuh ping catur               

kang cinatur polah kang kalantur            

tanpa tutur katula-tula katali                cacahe 5 gatra

kadaluwarsa katutuh               

kapatuh pan dadi awon                

3. Guru Wilangan

Tembang macapat nduweni telung paugeran. Paugeran kasebut yaiku guru lagu, guru gatra, lan guru wilangan. Guru lagu lan guru gatra wis diandharake ing dhuwur, banjur kang pungkasan yaiku guru wilangan.

Tembung wilangan ana gegayutane karo angka. Miturut tegese, wilangan nduweni teges etungan utawa cacah (Widada,dkk, 2011:782). Tembung guru tegese paugeran, wewaton, utawa pathokan (Padmosoekotjo, 1953:13). Yen kaloro tembung kasebut digathukake, bisa ditegesi pathokan utawa paugeran kang awujud cacah utawa etungan. Miturut Susantina (2010:3) guru wilangan yaiku cacahe wanda ing gatra-gatrane tembang. Guru wilangan gumantung saka kalungguhan utawa panggonane larik sajrone pada ing sawijining pola sajak.

Tuladha :

Gambuh

Sekar gambuh ping catur - 7

kang cinatur polah kang kalantur - 10

tanpa tutur katula-tula katali - 12

kadaluwarsa katutuh - 8

kapatuh pan dadi awon - 8